Ήρθαν τα Βάρβαρα

Στο λαϊκό καλαντάρι, τα “Νικολοβάρβαρα”, με τις γιορτές της αγίας Βαρβάρας, του αγίου Σάββα και του αγίου Νικολάου παρουσιάζουν μια αγιωνυμική ενότητα. Ενότητα χρονική, που δημιουργείται από τις συνήθως ακραίες καιρικές συνθήκες τις μέρες αυτές: 
“Τ' Αγιονικολοβάρβαρα ή βρέχει ή χιονίζει”, λένε στην Σίφνο. 
Την κλιμακωτή επέλαση του κρύου εκφράζει παραστατικά και ο ποντιακός λόγος:
“άε-Βαρβάρα φύσα, άε-Σάββα βρέξον, άε Νικόλα σόντσον(χιόνισε)”.

Πέρα όμως από τη σύνδεση των γιορτών αυτών με τα καιρικά φαινόμενα τις πρώτες μέρες του Δεκεμβρίου, κάθε άγιος χωριστά έχει τη δική του θέση στη λαϊκή δοξασιολογία και εθιμολογία.

Η αγία Βαρβάρα, λέει μια παράδοση, ήταν πολύ όμορφη, επειδή όμως ο πατέρας της την πίεζε να παντρευτεί ειδωλολάτρη, παρεκάλεσε τον Θεό και προσβλήθηκε από ευλογιά. Έχασε έτσι την ομορφιά της, με τα σημάδια που άφησε στο πρόσωπό της η αρρώστια αυτή, κέρδισε όμως το χάρισμα να προφυλάσσει τους ανθρώπους και να τους θεραπεύει από τη μολυσματική αυτή αρρώστια.

Χαρακτηριστικά για τη γενικότερη, εθιμική και δεισιδαιμονική, λατρεία της αγίας, με προβολή της θεραπευτικής της ιδιότητάς της, ήταν τα εθιζόμενα στην Σμύρνη. Εκεί, όταν εμφανιζόταν ευλογιά οι γυναίκες καλούσαν τον παπά και έκανε αγιασμό στην μέση ενός τρίστρατου. Στη συνέχεια οι μάνες με μικρά παιδιά έφερναν μια κανάτα “μελόγαλο” και ψωμί “ζεστοφουρνιστό”. Μια μητέρα έκοβε το ψωμί σε φέτες, μια άλλη βουτούσε τις φέτες στο μελόγαλα και μια τρίτη πασπάλιζε το μελόψωμο μα κανέλα και το έδινε στα παιδιά, που το έτρωγαν λέγοντας εξευμενιστικά για την προσωποποιημένη ευλογιά: “Μέλι και γάλα στη στράτα της”.

Τον άγιο Σάββα από τις κορυφαίες μορφές του μοναχισμού, τον τιμούν με εθιμική αργία και είναι αξιοπρόσεκτα συχνό το όνομά του ως βαφτιστικό. Παλιά στην πατρίδα του την Καππαδοκία τον τιμούσαν με θυσίες ζώων (κουρμπάνια) και όσοι πήγαιναν στο μοναστήρι του στα Ιεροσόλυμα για προσκύνημα έφερναν χουρμάδες από τα γύρω δέντρα, που τους πρόσφεραν σε άτεκνους ως μέσα θεραπευτικά της στειρότητας.

Σε διαφορετικό εθιμικό πλαίσιο κινείται η λαϊκή λατρεία του αγίου Νικολάου, που θεωρείται κύριος του υγρού στοιχείου και των καιρικών συνθηκών που επικρατούν στη θάλασσα, γι' αυτό τιμάται ιδιαίτερα από τους ναυτικούς, στους οποίους έρχεται σωτήρας σε δύσκολες στιγμές, σύμφωνα με συναξαρικές αφηγήσεις και νεοελληνικές παραδόσεις. Λέγεται μάλιστα ότι ο άγιος Νικόλαος είναι αυτός που επινόησε το πηδάλιο, χαρίζοντας στα πλοία ασφαλή ταξίδια. Χαρακτηριστικά της θαλασσινής ιδιότητας του αγίου είναι τα λατρευτικά επίθετά του: Ναύτης (Γαλαξίδι), Θαλασσίτης (Χίος, Πάρος), Αρμυρής (Μάνη) κ.α., όπως χαρακτηριστικά είναι και τα τάματα των ναυτικών, κυρίως ομοιώματα καραβιών, που κρέμονται από την εικόνα του αγίου στις πολυάριθμες εκκλησίες του σε όλον τον ελληνικό χώρο θαλασσινό και στεριανό.

Σε ώρες κινδύνου των ναυτικών δεν έφθαναν μόνο όι επικλήσεις και τα τάματα προς τον προστάτη τους. Συχνά λειτουργούσε και η μαγικοδεισιδαιμονική σκέψη. Έτσι, κατέβαζαν με σκοινί το εικόνισμά του στα αγριεμένα κύματα με την παράκληση “Άη Νικόλα, στο τιμόνι μας”, ή έχυναν λάδι στη θάλασσα από το καντήλι του, που άσβεστο καίει στο εικόνισμά του σε κάθε πλοίο.

Τον άγιο Νικόλαο όμως δεν έχουν μόνο οι ναυτικοί προστάτη. Τον έχουν και όλοι όσοι χρειάζονται κάποιον να τους “κυβερνήσει”: ορφανά παιδιά, φτωχοί κ.α. Σχετική είναι και η προσφώνησή του ως “Άη Νικόλα των Μοιρών”, παρετυμολογικά από το όνομα της πατρίδας του, τα Μύρα της Λυκίας.

Πηγή: Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης

Δ/ντής Ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών